Fantastik Edebiyatta Okuması Zor Acayip İmlalı İsimler

Bugün sadece Güzel Yurdum™ ile sınırlı kalmayan, işbu sorunsalı üreten Amerikanya’da bile milletin merak ettiği bir mevzuya değineceğiz. Spekülatif edebiyatta acayip imlalı isimler kullanmak nereden nasıl çıktı?

Kısa Bağlam

İlk kez bir yabancı forumda “Jarlaxle karakterinin ismi nasıl telaffuz edilir?” sorusunu gördüğümde bir anda kafam açılmıştı. “X karakterinin ismi nasıl telaffuz edilir?” sorusu genel bir soruydu. Sadece batı medeniyetinin dış kapı mandalları olan bize zor değildi. Bilakis batı medeniyetinin kendi çocukları da bu hususta zorluk yaşıyordu. Gördüğüm forum tiradında uzun süre kavga edilmiş sonra birisi “Salvatore’nin ağzından duyun.” diyerek şu videoyu linklemişti (51:33 anına ilerleyin):

Bu olgunun anadili İngilizce olan toplumlarda sorun olmaktan öte bir eleştiri konusu olduğunu, bir kısım eski hicivli fantastik eserleri okurken fark ettim. Hicivli komedi neticede eleştirinin en samimi ve en etkin halidir, tüketeni kapasitesi yettiğince düşünmeye zorlar. İşbu hicivli eserlerde karakter isimlerinin fonotaktik(1) ve noktalaması şüpheye yer bırakmayacak şekilde abartılıydı. Mesela “Drizzt” İngilizce konuşanlar için fonotaktik açıdan sakat bir isim, bu sakatlığı hicvetmek için “Mzzprklzpasasdfgasd” türevi isimler kullanıldı. Kesme işareti insan ismine ait bir öğe gibi görünmüyordu ondan “Mzzprklzpasasdfgasd” bir adım daha ileri gidince “Mzz’prkl’zpasas’dfg’asd” oluyordu.

Hatırladığım kadarıyla ve yakın zamanda Güzel Yurdum™un seyrek alt kültür ortamlarında, Özgür Özol bu konuyu çok vurguladı. (Elbet şimdi aklıma gelmeyenler vardır, af dilerim.) Ilgana’yı tanıtmak ve anlatmak için kurduğu meta hikayede, irili ufaklı ithal örneklerdeki acayip imlalı isim örneklerini, ‘İthal fantazya kalitesinden bağımsız olarak mayamıza terstir’ savını güçlendirmek için kullanmıştır. (Asıl fikir daha detaylı ve katmanlıydı ama özet geçtim af dilerim.)

Belli ki edebiyatta kullanılan acayip imlalı isimler yere ve zamandan bağımsız olarak rahatsızlık yaratıyor. Bu özünde çok yeni bir bilgi değil. Avrupa’da toplumsal ortak payda listesinde din ile dil yer değiştirdiğinden beri çoğunluğun A diliyle konuştuğu yerde B dilinden bir isme sahip olmak bireyin iyi veya kötü ama bir şekilde değişik muamele görmesine sebep olur. Benim şu anki anlayışımın yettiği kadarıyla şu açıktır, samimi olarak acayip imlalı isimler kullanan yazarlar ekseriyetle bu isimlerin yabancılaştırma etkisini, spekülatif kurgunun genel yabancılaştırmasını güçlendirmek için kullanıyorlar.

Gerçek Dünyadaki Temeli

Tire İşareti:

Crusader Kings oynayanlar bilir, Avrupa’da orta çağ siyasetinde izdivaç idaresinin cefası çoktur. Orta çağ Avrupa’sı toprak ağaları için sülale yönetimi, takipi ve doğrulaması inanılmaz önemliydi. Üst seviyede dükün ve kralın, alt seviyede de lordun kontun muhataplığı hep sülale ilişkileri ile şekilleniyordu. Avrupa’nın bazı bölgelerinde, Erkek veliaht üretemediği için tükenecek soyların adını ve ada bağlı toprak hakkını devam ettirmek için, annesinden toprak miras alan çocuklara annenin kızlık soyadını ekleştirme usulü türedi. Hatta ekonomik organizasyonu nispeten değişik olan İspanyollar her soy için geçerli standart usul olarak kabul etmeyi uygun buldular. Böylece Avrupa’da türlü mal sahibi sülalelerin iç içe geçmesinin takibini kolaylaştırmak için soyadların tire ile ekleştirilmesi yaygın hale geldi. Örnek: İngiliz ve Belçika kraliyet ailesinin orijinal soyadı Saxe-Coburg-Gothadır, ikinci dünya savaşında malum sebeplerden ötürü iki ailenin de Alman soyadı yönettikleri halka uygun bugünkü soyadlarına değiştirilmiştir.

Bunlar bir şekilde akraba evliliğinden eçiş bücüş şekillere girmeden bu güne gelebildi.

Avrupai Kesme İşareti:

Latince iyelik ilişkisini edat ile anlatmak için “de” edatı kullanılır. Latince kökenli dillerde,”aşağıgubardıklı” gibi yöreye bağlı soyadları bu iyelik edatı ile “de Aşağı Gubardık” biçiminde oluşturulur. Fransızcada “dö” diye okunur, kardeş dillerde tam nasıl işliyor ezbere bilmiyorum ama yüzeysel bakınca hepsinde az çok benzer görünüyor. Zamanla . Fransızca ve İspanyolcada yazımı kolaylaştırmak için mesela “de Armagnac” soyadı”d’Armagnac” olarak kısaltılmıştır. İspanyolca zamanla daha da ileri gittiği için bugün bu tür soyadlarını “Darmangnac” biçiminde yazar.

Avrupai Aksan İşaretinin Kesme İşaretine Dönüşmesi:

Latince kökenli dillerde sesli harflerin vurguları ´ ve ` aksan işaretleri ile işaretlenir. Pek çok isimde de bu aksan işaretleri mevcuttur. Bu isimleri Anglo-Sakson kültür alanındaki bir ülkede daktilo ile göç formuna yazmak dert olur, çünkü daktiloyu üreten şirket bu aksanlarla işi olmayan Anglo-Saksonlar için daktilo üretmiştir, ve bir daktiloya masrafı çok arttırmadan eklenebilecek sembol sayısı da bellidir. Bir ara yol olarak bu aksan işaretleri sesli harfin hemen ardına kesme işareti sıkıştırılarak taklit edilmiştir. Dijital devrimle bu durum düzeltildi ve artık fiiliyatta böyle bir sorun yok, ama Fantezi edebiyatı devrimi yaşanırken ve köşe taşı eserler yazılırken bu hala gündelik hayatta yeri olan bir durumdu.

Glottal Stop Kesme İşareti:

Glottal stop diye bir ses var, eğer glottal stoplu bir dil latin alfabesi kullanmıyorsa ve yazısı bir şekilde latin alfabesine translitere(2) edilecekse glottal stop sesi kesme işareti ile ifade edilir. Mesela Solomon Kane’in kankası N’longa bir afrikalı şamandır. İsmindeki kesme işareti farazi bir Afrika dilindeki glottal stop sesine tekabül eder. Asya ve Afrika dillerini latin alfabesi ile kaydetme çabaları sırasında dilbilgisi kaybının önüne geçmek için beyaz düşünürler bu tür icatlar çıkarmıştır. Türk gibi inatla duymayıp uydurmazlar. Veya Araplar gibi P harfine dilleri dönmediği için meşhur Yunanlı filozof Platoya Eflatun demezler. Ortam keşfedilip haritalandıktan sonra yerleştirilen beyaz köylü doğal olarak yerlileri öldürüp her yere kafasına göre isim vermiştir ama o ayrı bir tartışma konusu.

Harf Çorbası İsimler:

İsim uzunluğu memesini büyük oranda Polonlara ve Sanskritlere borçluyuz. İki kültür de ses çeşitliliği açısından çok zengindir ve bunu latin harfleri ile ifade etmek için ikili ve üçlü harf kalıpları kullanmak zorunda kalmışlar. Węgrzynkiewicz veya Subramaniam gibi dile has seslerin yoğun olduğu ve aslında doğru okununca çok kısa olduğu anlaşılan isimler transliterasyon sonucunda yazılı dilde çok heybetli duruyorlar.

Bu bir polonca komedi dizisinden

Sonuç

Gerçek dünyada isimler bol ve çeşitlidir. Bilimkurgu ve fantezi külliyatı büyük oranda ABDnin beyaz kısmında yazıldığı ve tüketildiği için beyaz ABD kültürüne egzotik gelen isim kalıpları hunharca ve defalarca edebiyata alet edilip tüketici kesimde yanlış bir intiba yaratılmış.

Dipnot

1 fonotaktik: Dillerde hangi hecelerin yanyana gelebileceğini inceleyen ve kataloglayan bilim dalıdır. Eminim TDK bunu zamanında öztürkçeleştirmiştir ama resmi çevirisini bulamadım. Onun yerine İngilizce Phonotactic sözcüğünü translitere2 ettim.

2 Transliterasyon: Bir alfabe ile yazılmış yazıyı belli adetlere uygun olarak başka bir alfabeyle yazmak. Transliterasyon ismi, Translitreation’un transliterasyonudur.